زمانی که زوج محکوم به پرداخت مهریه میشود ،میبابست که مهریه زوجه خود را پرداخت کند . حالا اگر مدعی عدم توانایی در پرداخت است میتواند نسبت به طرح دعوای اعسار از پرداخت مهریه و قسط بندی مهریه اقدام کند . این دعو به نام اعسار و تقسیط مهریه معروف است و در واقع همان قسط بندی مهریه است.
در ادامه به بررسی چگونگی طرح این دعوا خواهیم پرداخت ،اما قبل از آن لازم است که متذکر شویم اعسار انواع مختلفی دارد ؛
۱_ اعسار از پرداخت محکوم به ؛
یعنی شخص محکوم توانایی پرداخت محکوم به را ندارد و نسبت به طرح دعوای اعسار از پرداخت محکوم به اقدام نموده است .

۲_ اعسار از پرداخت هزینه دادرسی ؛
یعنی شخص معسر توانایی پرداخت هزینه دادرسی را ندارد و نسبت به طرح دعوای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی اقدام میکند .

✍️ اعسار چیست ؟

⬅️ اعسار به معني رنج، سختي و نداشتن است . در اصطلاح حقوقي، زماني كه يك فرد به نوعي تمكن مالي ندارد يا داراي اموال و سرمايه اي است اما در وضعيتي قرار دارد كه امكان دسترسي به آن ها را ندارد .اين فرد دچار اعسار شده و قادر به پرداخت بدهي هايش نيست.

طبق ماده يك قانون اعسار «معسر كسي است كه به واسطه نداشتن دارايي يا دسترسي نداشتن به مالش توانايي پرداخت هزينه محاكمه (هزينه دادرسي) يا ديون خود را ندارد».

با توجه به اين قانون ممكن است اين فرد براي احقاق حقش قادر به پرداخت هزينه دادرسي نباشد و حتي نتواند وكيلي براي انجام كارهايش انتخاب كند كه مي تواند با مراجعه به مراجع قضايي، تقاضاي وكيل معاضدتي كند.

نخستین قانون اعسار در ایران

نخستين قانون مربوط به اعسار در ايران در سال 1313 تصويب شد .براساس شرايط زماني اين قانون دچار اصلاحاتي شده است؛ در اين ميان مي توان به ماده 652 قانون مدني اشاره كرد كه در آن آمده است: «در زمان مطالبه (طلب) حاكم مطابق اوضاع و احوال شخص بدهكار مهلت يا اقساطي قرار مي دهد». اين آخرين قانون، ملاك عمل در خصوص اين افراد است.

ماده 2 قانون «نحوه اجراي محكوميت هاي مالي مصوب 77» مي گويد: «هر كس محكوم به پرداخت مالي به ديگري شود چه به صورت استرداد عين يا قيمت يا مثل آن يا ضرر و زيان ناشي از جرم و يا ديه و آن را پرداخت نكند، دادگاه او را الزام به پرداخت مي كند و …».

هم چنين در ماده 3 اين قانون آمده است كه «هر گاه محكوم عليه، مدعي اعسار ضمن اجراي محكوميت حبس شود به ادعاي وي خارج از نوبت رسيدگي و در صورت اثبات اعسار از حبس آزاد خواهد شد و چنان چه قادر به پرداخت آن به طور اقساط هم شود، دادگاه متناسب با وضعيت مالي او حكم به تقسيط محكوم به، را صادر مي كند».

در حال حاضر براساس سياست هاي قضايي، افراد مي توانند قبل از اجراي محكوميت حبس، تقاضاي اعسار را مطرح كنند كه آن هم مورد پذيرش و رسيدگي قرار مي گيرد.

✍️ چه اشخاصی می‌توانند نسبت به تنظیم دادخواست اعسار و یا همان قسط بندی مهریه اقدام کنند ؟

⬅️ هر فردي نمي تواند به ادعاي اين كه دچار اعسار مي شود به دادگاه دادخواست اعسار و یا همان قسط بندی را دهد. كسي مي تواند ادعاي اعسار كند كه بدهكار باشد . اقامه دعوي از طرف مدعي و طلبكار عليه او شود، ادعاي (اعسار) وي ثابت و حكم به نفع طلبكار صادر شود، رأي قطعي بر محكوميت بدهكار و اجرائيه از طرف دادگاه صادر شود.
برای طرح دادخواست اعسار نیاز به این می‌باشد که شخص مدعی اعسار استشهادیه و لیست اموال را تنظیم نماید .
در استشهادیه امضای حداقل دونفر که از وضعیت معیشت او آگاهی دارند را لازم است ضمیمه شود .

بعد از تحقيق شرايط ياد شده، مدعي اعسار مي تواند با ارائه دادخواست در پي اثبات آن باشد.

معسر كسي است كه جهت پرداخت هزينه دادرسي و ديون خود يا مالي ندارد يا اگر مالي دارد ، موقتاً به آن دسترسي ندارد.

اعسار از دو جنبه اعسار پرداخت هزينه دادرسي و اعسار در پرداخت ديون (محكوم به) قابل بررسي است.

طرح دعوي در دادگستري مستلزم پرداخت هزينه هايي است كه در قانون مشخص شده است . از جمله هزينه تمبر، دستمزد كارشناس، هزينه اجراي قرار معاينه، تحقيقات محلي و… .

بررسی قانون اعسار

هرچند هزينه دادرسي يكي از راه هاي جلوگيري از طرح دعاوي واهي و نيز مانع از ازدحام بي مورد در محاكم (دادگستري ) است، اما از طرف ديگر نمي توان آن را منع و سدي در مقابل احقاق حق مردم قرار داد.

به همين دليل قانونگذار با تصويب قوانين مختلف از جمله ” قانون اعسار ” در اين خصوص، راه دسترسي همگان به قانون و عدالت را هموار كرده است؛ به اين نحو كه افرادي كه خود را صاحب حق مي دانند اما توان و تمكن مالي طرح دعوي در دادگستري را ندارند، مي توانند با استفاده از اين قانون به حق خود برسند .

اعسار در محكوميت هاي مالي و جزايي يا همان اعسار در پرداخت ديون عبارت از آن است كه به موجب حكم دادگاه حقوقي يا حكم دادگاه كيفري در امر جزايي، شخص به پرداخت وجه، مال يا جزاي نقدي در حق ديگري محكوم شود اما توانايي و تمكن پرداخت آن را نداشته باشد .

به اين دعوي ( اعسار ) خارج از نوبت رسيدگي مي شود و مرجع رسيدگي به آن نيز دادگاهي است كه به دعوي اصلي رسيدگي مي كند. در مورد محكوميت اوراق اجرايي نيز دادگاه محل اقامت مدعي اعسار صلاحيت رسيدگي دارد.

✍️ اعسار مطلق و نسبي چيست؟

⬅️ اعساربه دوصورت مطلق و نسبي محقق مي شود . اعسارمطلق وقتي است كه شخص به طوركامل ازپرداخت محكوم به يا هزينه دادرسي عاجز و ناتوان بوده و يا درحال حاضر هيچگونه دسترسي به اموال و دارايي خود ندارد.خواه يكجا باشد و خواه به صورت اقساط.

چنانچه فرد به طور يكجا و يك باره تمكن پرداخت محكوم به و يا هزينه دادرسي را نداشته باشد ولي قادر به پرداخت قسطي آن باشد گفته مي شود كه معسرنسبي است.

براي اثبات ادعاي اعسار و قسط بندی مهریه ، مدعي بايد حداقل دو شاهد به دادگاه معرفي كند . شهود مي بايست از وضع معيشتي و زندگي او مطلع باشند.

✍️ مزاياي ثبوت اعسار

⬅️ اگر شخص بتواند اعسار خود را در دادگاه ثابت كند ، مي تواند از مزاياي معافيت از تماميت يا قسمتي از هزينه دادرسي و استفاده از وكيل مجاني استفاده كند.

ضمنا اگر معسر در دعوي مطروحه خود محكوم له واقع شود ( حكم به نفع او صادر گردد.)، مكلف به پرداخت هزينه دادرسي مي شود.

✍️ تكليف ورثه معسر

⬅️ چنانچه مدعي اعسار حين دعوي فوت كند، ورثه وي نمي توانند از حكم اعسار مورث خود استفاده نمايند زيرا وضعيت اعسار قائم به شخصي است و چه بسا ورثه، خود توانايي پرداخت هزينه دادرسي را داشته باشند؛ بنابراين مكلف هستند در صورت داشتن تمكن مالي، هزينه دادرسي را در مرحله اي از رسيدگي بپردازند.

ورثه زماني مي توانند هزينه را نپردازند كه خودشان نيز معسر باشند . باید بتوانند اين مساله را در دادگاه ثابت كنند كه در اين صورت، از معافيت پرداخت هزينه دادرسي استفاده خواهند كرد.

✍️چگونگي رسيدگي به دعوي اعسار

⬅️ دعوي اعسار و قسط بندی مهریه به دو طريق طرح دعوي اعسار از طريق دادخواست جداگانه مطرح مي شود.

به محض وصول دادخواست اعسار و قسط بندی مهریه ، مدير دفتر ظرف دو روز پرونده را به نظر قاضي مي رساند . چنانچه قاضي شهادت شهود را در دادگاه ضروري بداند، طرفين دعوا همراه با شهود در دادگاه حاضر شوند.

در هر صورت، شهود بايد از وضعيت مالي و زندگاني مدعي اعسار و نيز مشخصات، شغل و وسيله امرار معاش وي آگاه باشند و در حضور قاضي با سوگند شهادت دهند .

معافيت از هزينه دادرسي ، براي هر دعوي به طور همزمان عليه يك نفر مطرح شود كه در اين صورت قبولي اعسار در يك دعوي در دعاوي ديگر نيز قابل استفاده است.

حكم اعسار در تمام مراحل رسيدگي به يك پرونده قابل استفاده است مگر آنكه مدعي اعسار در جريان رسيدگي متمكن (دارا ) شود كه در اين صورت موظف به پرداخت هزينه دادرسي است.

✍️ اعتراض به حكم اعسار از محكوم به

⬅️ نتيجه اعسار از دو حالت خارج نيست؛ يا دادگاه دلايل اعسار را كافي ندانسته، حكم بر قبول اعسار مي دهد و يا اينكه دادگاه دلايل اعسار را كافي ندانسته حكم به رد اعسار مي دهد.

در هر دو صورت طبق مقررات آيين دادرسي مدني كه اخيراً تصويب شده است، حكم رد يا قبولي اعسار قابل رسيدگي در مرحله تجديد نظر بوده و به هيچ وجه قابل رسيدگي در ديوان عالي كشور نيست.

✍️ مقررات جزايي اعسار

⬅️ چنانچه ادعاي اعسار در مورد محكوم به باشد و مدعي اعسار نتواند ادعاي خود را ثابت كند، دادگاه ضمن رسيدگي رد تقاضاي اعسار، وي را به پرداخت وجوه مخارج رسيدگي به دعوي اعسار معادل دو برابر مخارج معمولي و حق الوكاله وكيل محكوم مي كند.

اين محكوميت در مورد اعسار اوراق اجراييه ثبت اسناد نيز قابل اجراست.

در صورت مشاهده تخلف هاي زير، مدعي اعسار به مجازات حبس محكوم خواهد شد:

• پس از صدور حكم اعسار معلوم شود كه مدعي اعسار به دروغ خود را معسر اعلام كرده است.
• پس از قبولي اعسار معلوم شود كه شهود به دروغ شهادت داده اند؛ در اين حالت شهود نيز به حبس محكوم مي گردند.
• پس از صدور حكم اعسار معسر داراي مالي شده ولي همچنان خود را معسر قلمداد مي كند .
• شخصي با مدعي اعسار تباني نموده و خود را برخلاف واقع طلبكار او معرفي نمايد. در اين حالت طلبكار قلابي نيز به حبس محكوم خواهد شد.

✍️ شخص مدعی اعسار از پرداخت مهریه دعوای خود را باید کجا مطرح کند ؟

⬅️ شخص مدعی اعسار یعنی زوج باید دعوای اعسار خود را در دادگاه نخستین مطرح کند یعنی دادگاه بدوی صادر کننده رای .
شخص مدعی اعسار از پرداخت مهریه ،میتواند عنوان دعوای خود را به این صورت مطرح کند . اعسار از پرداخت محکوم به «مهریه »و تعدیل تقسیط مهریه .

✍️ نمونه رای مربوط به اعسار از پرداخت مهریه

⬅️ خواهان آقای کریم …… توسط دادگاه محكوم به پرداخت مهريه زوجه، خانم زهرا …… شده است. عنوان دادخواست تقاضاي اعسار و قسط بندی مهریه از پرداخت مهريه است. وي براي اثبات صحت ادعاي خود فتوكپي مصدق استشهاديه تنظيمي توسط اطرافيان خود، راي دادگاه، تحقيقات محلي و قباله رسمي نكاحيه را ضميمه دادخواست كرده است. وي در دادخواست اظهار كرده است که اینجانب مطابق عقدنامه رسمي با خوانده ازدواج کردم.

از مدتی قبل ایشان بدون دلیل موجه قانونی مبادرت به ترک خانه كرده، به نحوی که تلاش‌های مکرر بنده برای باز گرداندن ایشان فایده‌ای نداشته است. به همین سبب اینجانب ادامه وضع موجود را به صلاح خود ندیدم و ناگزیر از تقدیم دادخواست طلاق در مراجع قضایی شدم. من و همسرم داراي يك فرزند هستيم. به موجب راي دادگاه  محکوم به پرداخت تعداد 114 سکه بهار آزادی در حق خوانده شدم.

رای اعسار

اکنون با توجه به تنگدستی خود هیچ‌گونه مالی در اختيار ندارم و توانایی پرداخت محکوم‌به را به طور یک‌جا ندارم. به اين ترتيب با تقدیم این دادخواست به استناد ماده 504 قانون آیین دادرسی مدنی و ماده277 قانون مدنی، صدور حکم بر اعسار از پرداخت هزینه دادرسی از محضر دادگاه محترم را تقاضا دارم. برای اطلاع از اعسار و قسط بندی مهریه با وکلای ما در ارتباط باشید و رایگان مشاوره بگیرید .

در ضمن استشهادیه‌ای ضمیمه پرونده است . در آن چهار نفر از مطلعین از وضع معيشتي اينجانب اظهار داشته‌اند که بنده از نظر مالی با مشکلات بسیاری مواجه بوده و توانایی پرداخت این مبلغ بابت محكوم‌به را ندارم.

روند رسيدگي به اعسار از پرداخت مهریه

با تكميل پرونده و ضمايم پيوست آن، قاضي دادگاه دستور تعيين وقت رسيدگي را به دفتر خود مي‌دهد. در ادامه مدير دفتر دادگاه زماني را به عنوان وقت جلسه رسيدگي به اين پرونده اعلام و آن را به صورت يك اخطاريه به طرفين ابلاغ مي‌كند. جلسه دادگاه در وقت مقرر تشکیل مي‌شود و دو طرف دعوا در دادگاه حضور مي‌يابند. در این جلسه خواهان مجددا درخواست خود را بر ناتوانی در پرداخت یکجای سكه‌هاي موضوع محكوم‌به و قسط بندی را مطرح  و شهود خود را نيز براي اداي شهادت در دادگاه حاضر می‌کند . شهود در محضر دادگاه حاضر می‌شوند و در خصوص ناتوانی مالی ایشان شهادت می‌دهند. در ادامه خوانده پرونده خانم ز اظهار می‌کند که وي نيز به دلیل خانه‌دار بودن توانایی پرداخت خرج و مخارج و گذراندن امور زندگی خود را ندارد . به این مبلغ به عنوان مهريه خود نیاز مبرم دارد.

رای دادگاه اعسار از پرداخت مهریه 

دادگاه با توجه به اظهارات دو طرف دعوا و نيز شهادت شهود و ديگر مستندات پرونده اقدام به صدور رای به این شرح كرد:

«در خصوص دادخواست آقای کریم.. فرزند میرمحمد به طرفیت خانم زهرا… فرزند محمدرضا به خواسته اعسار از پرداخت مهریه و قسط بندی مهریه به عنوان محکوم‌به  دادنامه پیوست پرونده و نيز تقاضای تقسیط آن، با توجه به شهادت شهود و اظهارات خواهان و خوانده دعوا و جامع محتویات و اوراق پرونده و با توجه به اینکه فرزند مشترك خواهان و خوانده پرونده نزد پدر خود يعني خواهان دعوا زندگی می‌کند، مستندا به مواد 504 قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب در امور مدنی مصوب سال 1378 و ماده 207 قانون مدنی و قواعد لاحرج فی الدین و نفی عسر و حرج،  حکم به پرداخت ماهیانه یک عدد سکه تمام بهار آزادی در حق خوانده دعوا صادر و اعلام می‌شود. رای صادر شده حضوری بوده و ظرف مدت 20 روز پس از ابلاغ قابل تجدیدنظرخواهی در محاکم تجدید نظر استان تهران می‌باشد.»

خلاصه دادنامه

✓ خلاصه دادنامه: حقوق مالی زوجه در حکم طلاق مصداق محکومٌ‌به محسوب نمی‌شود تا دعوی اعسار نسبت به آن مقبولیت قانونی داشته باشد . بلکه از الزامات قانونی زوج بوده که در صورت اجرای صیغه طلاق ملزم به پرداخت آن خواهد بود . در صورت عدم اجرای صیغه طلاق، این الزام قانونی وی منتفی می‌شود بنابراین دعوی اعسار نسبت به متفرعات حکم طلاق مسموع نیست.
تاریخ رای نهایی: ۱۳۹۳/۰۱/۲۷ شماره رای نهایی: ۹۳۰۹۹۷۰۹۰۶۸۰۰۰۲۳

خلاصه جریان پرونده

در تاریخ ۲۵/۸/۹۱ آقای ب.ن. به وکالت از طرف آقای م.ق. به‌طرفیت خانم ن.خ. دادخواستی به‌ خواسته صدور حکم طلاق و قسط بندی مهریه به میزان ۱۱۴ سکه تمام بهار آزادی به لحاظ سوء اخلاق و سوء رفتار زوجه تقدیم نموده است . پرونده در شعبه دوم دادگاه حقوقی شهرستان اسلام‌آباد غرب ثبت و مورد رسیدگی قرار می‌گیرد. وکیل خواهان اظهار داشت موکل طبق سند نکاحیه پیوست پرونده خوانده را به عقد دائم خود درآورده به دلیل مشکلات حادث‌شده امکان تداوم زندگی مشترک وجود ندارد . از محضر دادگاه محترم به شرح مندرج در ستون خواسته استدعای صدور رأی را دارم.

اظهارات وکیل خوانده

وکیل خوانده اظهار داشت خواهان از مال و دارایی مکفی برخوردار است . یک دستگاه منزل مسکونی و دو قطعه زمین مسکونی خود را جهت فرار از دین بفروش رسانیده و زمین‌ها را به اسم خواهرش بنام م.ق. انتقال داده است . به‌علاوه نامبرده فوق‌لیسانس و استاد دانشگاه می‌باشد و دعوی عدم تمکن مالی با توجه به‌مراتب مذکور و اینکه ماهیانه نزدیک به دو میلیون تومان دریافت می‌نماید غیرموجه می‌باشد و ایشان توانایی پرداخت ۱۱۴ سکه را دارد .

ضمناً ایشان برای بار دوم ازدواج‌کرده است . همسر اول خود را با همین فشارها مطلقه نموده است . خوانده حاضر به زندگی با موکله نیست و ادعای وکیل ایشان به اینکه موکله فاقد لیسانس بوده و خواهان را فریب داده کاملاً کذب محض است . چرا که عقد متبایناً بر آن انجام نگرفته است . حتی در عقدنامه نیز ذکر نشده است لذا استدعای صدور حکم به ردّ خواسته را دارم.

قرار ارجاع به داوری

دادگاه قرار ارجاع امر به داوری و نیز قرار استماع گواهی گواهان خواهان را صادر می نماید . وکلای طرفین هر یک داور موکل خود را معرفی نموده‌اند.

دانشگاه فوق‌الذکر در پاسخ به استعلام دادگاه اعلام نموده که آقای م.ق. ارتباط همکاری و تدریس با این مرکز دانشگاهی ندارد. مأمور انتظامی به شرح برگ ۲۸ پرونده نتیجه تحقیقات خود را گزارش نموده است.طی آن اعلام نموده که وضعیت مالی و معیشتی آقای م نسبتاً خوب می‌باشد . در جلسه بعدی دادرسی مورخ ۱۲/۱۲/۹۱ که با حضور زوجین و وکلای آنان تشکیل گردیده خواهان اظهار داشت توان پرداخت یکجای مهریه را ندارد. وکیل خواهان اظهار داشت برای اثبات عدم توانایی مالی موکلم در پرداخت یکجای مهریه شهود حاضر به شهادت می‌باشند . تقاضای استماع گواهی آنان را دارم در ضمن به نتیجه تحقیقات مرجع انتظامی معترض هستم.

استماع شهادت شهود

دادگاه به شرح اوراق ۳۵ و ۳۶ و ۳۷ از گواهان تعرفه شده استماع گواهی به عمل‌آورده است . وکیل خوانده اظهار داشت از دادگاه محترم استدعا دارم که در خصوص مهریه و نفقه موکل تعیین تکلیف نماید . در خصوص تمکن مالی خواهان‌ هم مطالبی بیان داشته که در صورت‌مجلس منعکس گردید و تقاضای ردّ خواسته خواهان را در خصوص اعسار و تقسیط مهریه نموده است .

ضمناً وکلای طرفین هر یک داور موکل خود را حاضر و تعرفه نموده‌اند . دادگاه موضوع داوری را به آنان تفهیم گردید.